‘एकायनो मग्गो’ — एक मात्र मार्ग छ
भगवान बुद्धले संबोधि ज्ञान प्राप्त गरिसकेपछि ४५ वर्षसम्म ग्राम ग्राम नगर नगर परिभ्रमण गरी जनकल्याणको लागि विमुक्ति मार्गको जुन अमूल्य उपदेश दिनुभयो त्यो त्रिपिटकमा संकलित छ । त्रिपिटकको सूत्रपिटक अन्तर्गत दीघनिकाय र मज्झिम निकाय अध्ययन गर्दा एउटा कुरा के स्पष्ट हन्छ भने भगवान बुद्धले जो सुकैलाइ पनि अन्ततोगत्वा दुखवाट विमक्तिको लागि एकमात्र उपाय ध्यानकै कुरा गर्नुहन्थ्यो । तर विशेष रुपमा ध्यानकै सम्वन्धमा उपदेश दिनुभएको सूत्र दीघनिकायको “महासतिपट्ठान सूत्र” र मज्झिम निकायको “सतिपट्ठान सूत्र” मा मात्र उल्लेख भएको पाइन्छ । यो सूत्र बिशेष रुपमा बिमुक्तिमार्गको रुपमा उपदेशित भएको हंदा यो अति महत्वपूर्ण सूत्र हो । सूत्रको शुरुमा नै भगवान बुद्धले यो सतिपट्ठान ध्यान पद्धतिलाइ “एकायनो अयं भिख्खवे, मग्गो सत्तानं बिशुद्धिया” भनेर सम्पूर्ण सत्वहरुको बिशुद्धिको लागि यो एउटै मात्र मार्ग हो भनि भन्नुभएको छ । यो सूत्रको प्रत्येक शव्द शब्दमा ध्यानको प्रक्रीया मार्गनिर्देशित गरिएको छ । भगवान बुद्धले यो उपदेश कुरु स्थित कम्मासधम्म भन्ने नगरमा दिनुभएको थियो । यस सूत्रमा कसरी होशपर्वक क्षण क्षणमा सजग रही यथार्थ बोधद्वारा चित्तलाइ निर्मल गर्दै विमुक्र्तिसम्म पुग्ने भन्ने विवरण उल्लेख छ । यो कनै दार्शनिक मान्यतामा आधारित कुरा मात्रै होइन बल्की प्रकृतिको नियमलाइ आफैभित्र साक्षात्कार गरी वास्तविक सत्यको अववोध गर्दै अघि बढने प्रक्रिया हो । जो कोही पनि यस प्रक्रियावाट अघि बढनाले स्वयं आफूलाई शुद्ध एवं सुखी हंदै गएको अनुभव हुन्छ एवं ढिलो चांडो भव बन्धनवाट मुक्त हने कुरामा विश्वस्त पार्दछ । विमुक्ति याने कि निर्वाण सम्पूर्ण रुपमा दःख निरोधको अवस्था हो । दुःखको मूल कारणनै तृष्णा जनित विकारहरु चित्तमा संचित क्लेश हो । विभिन्न उपायहरु द्वारा यी विकारहरुलाई केही हदसम्म हटाउन वा दवाउन सकिन्छ । तर अनन्तकाल देखि संग्रहित अन्तर्मनको गहिराइमा दबिएर रहेको चित्तमलहरु लाइ जडदेखि नै हटाउनको लागि जुन साधनाको अभ्यास गर्नुपर्ने हो त्यो ध्यान नै सतिपट्ठान विपश्यना ध्यान भावना हो । लेश मात्र पनि चित्तमल बांकी रहेमा विमुक्त हंदैन । विमुक्त हनको लागि संपुर्ण क्लेशहरु जरादेखि नै निर्मूल हन आवश्यक छ । चित्त बिशुद्धिको लागि गरिने सतिपट्ठान ध्यान भावना चार किसिमले गर्नु पर्ने यस सूत्रमा बताइएको छ । यसलाइ चार स्मृति प्रस्थान भनिएको छ । ती हन् ः कायमा कायानुपश्यी भई विहार गर्ने अर्थात शरिरमा शरिरलाइ बिशेष रुपले हेरेर बस्ने वेदनामा वेदनानुपश्यी भई विहार गर्ने अर्थात शरिरभित्रको जुन वेदना ‐तरंग वा उर्जा) को अनुभव हुन्छ त्यही वेदना ‐तरंग वा उर्जा) लाइ बिशेष रुपले हेरेर बस्ने चित्तमा चित्तानुपश्यी भई विहार गर्ने अर्थात चित्तमा चित्तको अवस्थालाइ बिशेष रुपले हेरेर बस्ने धर्ममा धर्मानुपश्यी भई विहार गर्ने अर्थात चित्तले धारण गर्ने जुन स्वभाव हो त्यो स्वभावलाइ बिशेष रुपले हेरेर बस्ने विशेष रुपमा हेर्ने भन्नुको तात्पर्य मनलाइ एकाग्र राखी पूर्ण रुपमा सजग रही यस क्षणमा एवं क्षण क्षणमा के भइरहेको छ त्यसलाई साक्षीभावले प्रत्यक्ष रुपमा जानेर बस्नु हो । यसलाइ विपश्यना भनिन्छ । साधनाको क्रममा चार प्रकारले विशेष रुपमा हेर्ने कार्य नै चार स्मृतिप्रस्थान हन् । १. कायमा कायानुपश्यी भई विहार गर्ने अर्थात शरिरमा शरिरलाइ बिशेष रुपले हेरेर बस्ने ः हामी जसलाइ यो शरिर भनेर ग्रहण गरि बसेका छौं यसको वास्तविक सत्य के हो । यो स्थूल शरिर भित्र के भइरहेको छ साधना विधिद्वारा यसको सूक्ष्मातिसुक्ष्म अनुभव गर्न सकिन्छ । यो कुनै कल्पना, चिन्तन मनन, मत वा सिद्धान्तको आधारमा होइन कि वास्तविक जे जस्तो छ त्यही नै यथाभूत अनुभव गर्ने हो । शरिरलाइ हेर्ने विधि छ प्रकारको बताइएको छ । आनापान, इर्यापथ, संप्रज्ञान, प्रतिकूलमनसिकार, धातुमनसिकार र नवसिवथिक । आनापान ः शरिरभित्र हमेशा विद्यमान रहने नैसर्गिक श्वास प्रश्वास हो । अतः समाधिको महत्वपूर्ण एवं पहिलो खुडकिलो नै श्वास प्रश्वासको सक्रिय अभ्यास हो । अतः एकान्त स्थानमा सरल आसनमा सीधा बसी जीवनभर साथ रहने यो श्वास प्रश्वासलाइ नै प्रमुख प्राथमिकता दिएर क्षण प्रतिक्षण यहि नैसर्गिक सांसको अटूट रुपमा होश बनाइराख्नु नै आनापान अभ्यास हो । लामो भए लामो सांस, छोटो भए छोटो सांस, जे जस्तो प्राकृतिक अवस्थामा चलिरहेको छ त्यही स्वाभाविक एवं सहज रुपमा निरन्तर जानकारी बनाइराख्नु पर्दछ । यसरी आफ्नो तर्फवाट कुनै कृत्रिम प्रयास नगरीकन स्वाभाविक रुपमा सांसलाइ निरन्तर साक्षीभावले हेर्दै जांदा निम्न अवस्थाहरुको अनुभव हुने गर्दछ । सम्पूर्ण शरिर संवेदनशील भइ सर्वत्र तरंग नै तरंगको प्रवाह भैरहेको अनुभव हनु सम्पूर्ण शरिर शान्त भइ सर्वथा प्रशान्तिको अनुभव हनु, शरिरको भित्री गहिराइसम्म विशेष रुपले निरिक्षण गर्न सक्नु, शरिरको बाहिरी सतहमा विशेष रुपले निरिक्षण गर्न सक्नु, शरिरको भित्र र बाहिर गहिराइसम्म एकसाथ विशेष रुपले निरिक्षण गर्न सक्नु, सारा शरिर एवं अंग प्रत्यंगमा उदय व्यय अर्थात उत्पत्ति र क्षय भइरहेको यथार्थ अनित्यवोधको दर्शन गर्न सक्नु इर्यापथः शरिरको अन्य अवस्थाहरु जस्तै बस्दा, उठ्दा, हिंडदा, लेट्दा जुनसुकै अवस्थामा पनि सजग भइ होशपर्वक रहनु पर्दछ । यसले साधनाको निरन्तरता प्रदान गर्दछ । संप्रज्ञानः ध्यानमा सचेत भएर बस्ने तरिका नै संप्रज्ञान हो । हाम्रो शरिर तरंगै तरंगको पुन्ज हो । यस अवस्थासम्ममा साधकले शरिरमा जहां हेर्यो त्यहां तरंगको प्रवाह रहेको अनुभव गर्दछ । यो तरंग क्षण क्षणमा उत्पत्ति र क्षय भइरहेको पनि अनुभव गर्दछ । जीवनको यो अनित्य बोध अनुभवद्वारा थाहा पाउनु प्रज्ञा हो । र यो प्रत्यक्ष ज्ञान संवेदना अर्थात तरंगको माध्यमद्वारा थाहा पाउनु नै संप्रज्ञान हो । सतिपट्ठान साधनाको हर अवस्थामा संप्रज्ञानको साथ हुनु जरुरी छ । प्रतिकूलमनसिकारः साधनाको क्रमा मन कामवासनामा आसक्त भइ ध्यान गर्न कठिन भएको अवस्थामा शरिरमा निहित नवद्वार वाट निस्कने फोहर पदार्थ लगाएत ३२ प्रकारका असुचिहरुको चिन्तन गर्नाले यस प्रकारको कामवासनावाट मन प्रतिकूल हुन गइ ध्यानाभ्यास सहज हने गर्दछ । धातुमनसिकारः यो शरिर चार धातुहरुको समिश्रण हो । पृथ्वीधातु, जलधातु, अग्निधातु र वायोधातु । शरिरमा विद्यमान ठोसपना पृथ्वीधातु हो जस्तै हाड, अस्थिपंजर आदि । यसको स्वभाव हुन्छ भारीपना वा हल्कापन । जतिपनि बग्ने तत्व छन् ती जलधातु हन् । जस्तै रगत, मूत्र, लार आदि । यसको स्वभाव हुन्छ संयोजन यानी जोड्नु । गर्मी, सदीर्, तातोपन वा चिसोपनको अनुभव हुन अग्निधातु विद्यमान हुनु हो । शरिरभित्रको हलन चलन, वायु , ग्यास इत्यादि वायोधातु हन । यी चार तत्व एवं यसको स्वभावको प्रत्यक्ष अनुभूति गर्न सकिन्छ । नवसिवथिकः अत्यधिक गहिरा्े कामवासना प्रतिको आसक्तिलाइ छुटाउन नौ प्रकारवाट बिकृत लाशको अवलोकन गर्ने त्यसवेलाको प्रचलित उपाय यसमा वर्णित गरिएको छ । जुन प्रकारले कायानुपश्यना गर्दा पनि यस प्रकार स्मृति प्रतिष्ठापित हुन्छ कि यस शरिरको यथाभूत सत्यको जानकारी रहीरहन्छ र साधकको मन केवल ज्ञान र दर्शनमा मात्रै टिकीरहेको हुन्छ र चित्त अनासक्त भइ बसीरहेको हन्छ । २. वेदनामा वेदनानुपश्यी भई विहार गर्ने अर्थात शरिरभित्र जुन वेदना ‐तरंग वा उर्जा को अनुभव हुन्छ त्यही वेदना ‐तरंग वा उर्जा लाइ बिशेष रुपले हेरेर बस्नेः ध्यानको क्रममा शरिरभित्र वेदना यानेकि तरंग।उर्जाको अनुभव हुन थाल्दछ । यो अनुभव सुखद